Vercingetorix, Asterix en Rembrandt

groot beeld van Vercingetorix bij Alesia (Frankrijk)

Ooit gehoord van Vercingetorix? De kans op nee is, schat ik zo in, veel groter dan op ja. Maar daar gaat nu verandering in komen. En ooit gehoord van Asterix? Of Obelix? Ik durf er wel een legioen beurs gemepte Romeinse soldaten onder te verwedden dat ‘ja’ hier sterk overheerst. Hele volksstammen in Nederland, of die nou nageslacht zijn van de Batavieren, Friezen of Cananafaten, beginnen blij te glimlachen bij ‘Zo’n 2000 jaar geleden was heel Gallië (zo heette Frankrijk toen) bezet door de soldaten van Caesar, de Romeinse veldheer. Heel Gallië? Nee, een kleine nederzetting bleef moedig ………..’. Kijk maar op de eerste pagina van heel veel Asterix stripboeken.

nog zo’n beeld van Vercingetorix, nu in het MARQ, Clermont-Ferrand

Dat glimlachen deden zowel levensgezel als ik dan ook toen we in oktober, onderweg in Frankrijk, een groot reclamebord passeerden. Met daarop de verblijdende mededeling dat er weer een nieuwe ‘Asterix’ zat aan te komen. Al vast iets voor de Sinterklaaslijst! Maar waarom daar hier over schrijven? Omdat het toeval mij twee dagen later in het MARQ bijna letterlijk aan liet lopen tegen ene Vercingetorix. Met als gevolg twee grote AHA’s. Aha één:daar kwam dus Asterix vandaan, daar sloeg dat tweede plaatje uit Asterix de Galliër, het allereerste album, op. En aha twee? Onze Nederlandse identiteit. Heel erg in de laatste jaren. Maar daarover straks.

tweede plaatje in het allereerste Asterix album (Duitse versie)

atrium in het MARQ

bij een groot, heel dramatisch schilderij in het MARQ

Eerst dat MARQ, het Musée d’Art Roger-Quilliot in Clermont-Ferrand. Een regionaal museum waarin oud en nieuwbouw prachtig zijn geïntegreerd en waar je een verrassende kunstcollectie tegenkomt. Met dus ook die afdeling ‘Vercingetorix’. De Galliër die  in 53-52 v. Chr. een eerst succesvolle opstand leidde tegen Julius Caesar maar ten slotte toch als gevangene werd afgevoerd naar Rome. Eeuwige roem dus voor Caesar die nu heel Gallië had veroverd. Behalve dan natuurlijk dat ene legendarische dorpje aan de noord-westkust!

schilderijen en beelden van Vercingetorix, MARQ

Maar waarom hadden ze daar in het MARQ nou zo’n Vercingetorix-afdeling? Omdat ze in het Frankrijk van de 19de eeuw heel hard helden nodig hadden voor het opkomend nationalisme. Een tendens die trouwens in heel veel andere gebieden van Europa ook opspeelde. Hé, komt dat bekend voor, zelfs nog in de 21ste eeuw? En wat is er nou mooier om nationalistische gevoelens te stimuleren door die te projecteren op iemand uit het verre verleden. Iemand die het toen ook al opnam tegen de vreemde overheerser. Ontelbare beelden en schilderijen zijn er daardoor in de 19de eeuw van die pré-Asterix gemaakt. Zelfs een beeld van hem samen met Marianne, dat andere Franse oersymbool voor vrijheid en nationalisme.

Marianne en Vercingetorix hand in hand

Nu die tweede AHA. Want hadden wij in de 17de eeuw niet ook al zoiets? Onze nieuwe, nog behoorlijk loszanderige Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden kon ook wel wat verenigende oppeppers gebruiken.  Het nieuwe stadhuis in Amsterdam, nu het Paleis op de Dam, moest daarvoor het podium worden. Diverse kunstenaars kregen opdrachten, waarbij ook ons aller Rembrandt. En die kwam aanzetten met ‘De samenzwering van de Bataven onder Claudius Civilis’.

Rembrandt, De samenzwering van de Bataven onder Claudius Civilis

Ook alweer zo’n opstandig figuur, die Claudius. En ook vechtend tegen de Romeinen. Eigenlijk dus ‘onze’ Asterix avant la lettre. Wat we nu nog van dat schilderij kennen, is maar een stuk van het oorspronkelijk geheel. Want de heren bestuurders vonden de steeds losser wordende stijl van Rembrandt niet goed meer te pruimen. Het meer dan 5 meter hoge en brede schilderij werd al snel teruggegeven aan Rembrandt. Te groot voor de handel sneed hij het nu nog bekende deel eruit. Hangt dat nu in het Rijksmuseum? Nee. Dat hangt in het Nationalmuseum van Stockholm.

Logisch dus dat we nog steeds aan het bekvechten zijn over wat nou eigenlijk die Nederlandse identiteit is. Dat overgebleven stuk van 2 bij 3 meter van onze nationale held Rembrandt met daarop die andere nationale held, onze fiere, edelmoedige en strijdvaardige Bataaf Claudius Civilis,hangt in Zweden!

 Die nieuwe ‘Asterix en de race door de laars’ heb ik weer met veel plezier gelezen, alhoewel het verhaal erin wel eens sterker is geweest. Maar de tekeningen met al die half verborgen grapjes blijven ijzersterk. Eigenlijk best gek dat Vercingetorix en Claudius zich beiden hebben moeten overgeven aan de Romeinen en heel veel eeuwen later toch een nationale heldenstatus kregen. Geef mij dan toch maar Asterix. En Obelix natuurlijk. En Rembrandt. Tot volgende week.

TOOS

Heyboer, getroubleerd genie of kunstmatig malloot? Of beide?

Anton Heyboer

Ego’s, karakters, vreemde typen genoeg in de kunstwereld. En sommigen zijn dan nog weer een graadje vreemder. Maar één stak er qua verkniptheid toch met kop en schouders bovenuit. Anton Heyboer(1925-2005) .

Ergens in oktober had ik hier al eens verteld dat de tentoonstelling ‘Het goede moment’ over hem in het Haagse Gemeentemuseum op mijn te-doen-lijst stond.

Een expositie die werk van hem toont, gemaakt in de jaren tot 1977 en daar dan bewust stopt vanwege een heel plotse, kunstzinnige breuklijn. Voor die tijd een kunstenaar die ’t wereldwijd in de musea aan het maken was.

vroeg werk van Heyboer op de expositie

Daarna ‘die geflipte kunstenaar met zijn vier vrouwen’, een mallotige BN’er. Vooral veroorzaakt door de pagina-grote sappige verhalen van BN’er goeroe Henk van der Meijden in De Telegraaf. Over hem, die vrouwen en ook die gigantische puinzooi op zijn labyrint-achtige boerderij in Den Ilp.

eigen, bewerkte foto’s van Heyboer in het Gemeentemuseum

Busladingen toeristen stopten bij zijn galerie. Daar waar altijd wel kippen, bootjes en vrouwen te koop waren. Op papier dan. Door Heyboer in een paar minuten neergekalkt en vlot de deur uitgaand voor een paar honderd euro per stuk. Hoeveel zou hij er daarvan hebben gemaakt? Gigantische aantallen in ieder geval. Hoe dat toeging is te zien op YouTube bij een voor mij toch behoorlijk tenenkrommende  aflevering van het programma ‘Thuis bij ..’ van ons aller André van Duin.

Hoe mallotig wil je je gedragen als kunstenaar! Is ’t de echte Heyboer in dat programma of is ’t alleen maar een met verve gespeelde rol? Als charlatan in een toneelstuk zou hij ’t zeker goed hebben gedaan.

In ieder geval zwerven er heel wat Heyboerse kippen en vrouwen rond op kunstveilingsites als Catawiki en Kunstveiling. Vorige week telde ik er daar in totaal een dikke twintig. Allemaal van na die breuklijn 1977. Of die ook allemaal echt zijn? Hoe dan ook, elke week weer komen er andere bij. Zoiets als warme broodjes bij de bakker. Maar zo maakte hij ze ook.

zo’n kip van Heyboer, natuurlijk niet op de expositie te zien

Dat is dus niet mijn Anton Heyboer. Dat is die van voor 1977. Een  kunstenaar die in zijn etsen een magie legt die me sterk doet denken aan grotschilderingen uit de oertijd. Die kun je ook niet echt begrijpen en toch spreekt hun beeldtaal me aan.  Net zoals bij Heyboer. En waarom? Dat is het mysterieuze van kunst. Dat weet ik eigenlijk niet.

Dat gevoel speelde vast ook bij anderen toen Heyboer in 1957 voor het eerst ging exposeren bij galerie Espace in Haarlem. Daar was toen overigens al heel wat levensleed aan vooraf gegaan. In de oorlog een werkkamp in Berlijn waar hij bijna stierf en waar hij sterk getroebleerd uitkwam. In 1951 voor enige tijd opname in een psychiatrische kliniek. Diverse scheidingen. En dan uiteindelijk in het maken van etsen een uitweg vinden voor zijn geestelijke demonen. Etsen met een volstrekt eigenzinnige beeldtaal gebaseerd op wat hij Het Systeem noemt. Het door hem op schrift gestelde Systeem dat ‘m houvast gaf in het leven en dat alleen hij blijkbaar volledig kon doorgronden. Een ‘normaal’ iemand haakt daarin namelijk na een paar zinnen al verdwaasd af. Volstrekt onbegrijpelijk.

werken gebaseerd op dat Systeem

Maar zijn buiten alle kunststromingen vallende kunst sprak aan, nationaal en internationaal. Tentoonstellingen in en aankopen door het Gemeentemuseum en het Stedelijk. Deelname aan de prestigieuze Documenta III in Kassel waar zijn grootste grafische werk ooit, Het goede moment, hangt tegenover ‘La perruche et la Sirène’ , het toen al beroemde gigantische knipsel van Matisse.

‘Het goede moment’, voor het eerst te zien in Nederland na die Documenta van lang geleden

links ‘La perruche etc.’ van Matisse zoals dat kunstwerk een paar jaar geleden hing op de grote Matise-expositie in het Stedelijk

De top of the bill, het Museum ofModern Art in New York oftewel het MoMA, koopt werk aan. Hij wordt geëerd in Japan en exposeert in 1975 in het LACMA, zoiets als het MoMA, maar dan in Los Angeles. Daar hangen schilderijen van hem, een nieuwe tak van sport voor Heyboer,naast werk van o.a. David Hockney en Lucian Freud. Beiden nu moderne iconen in de kunst.

schilderij van Heyboer dat ooit in het MoMA hing

En waar is Anton Heyboer gebleven? Ja, in het Gemeentemuseum 40 jaar na zijn laatste grote tentoonstelling daar. Met grafiek, foto’s en schilderijen die hij na een expositie in het Stedelijk in 1975 uit een soort frustratie gedeeltelijk overschilderde. In feite de beëindiging van een beloftevolle kunsttoekomst. En ’t waarom? Dat is zoals veel bij Heyboer nooit echt duidelijk.

de zaal met de overgeschilderde ‘Heyboers’

De man laat zich niet duiden. Was al dat Henk van der Meijden, André van Duin en kippengedoe  later  een rol als malloot? Of was ie een door geestelijke demonen bezocht getroebleerd kunstzinnig genie? Misschien wel beide. Want nu de Grote Trump zichzelf recent niet alleen slim heeft genoemd maar ook nog een stabiel genie zijn de geniemaatstaven een tikje opgerekt geraakt en zou Heyboer best ineens in die categorie kunnen vallen. En wie weet kan hij nu ook als geestelijk stabieler worden gezien. Tot volgende week.

TOOS

Hoe Plantin en zijn Garamond de wereld via Antwerpen, Nice en Middelburg rond maken

In 1546 stierf Maarten Luther, in 1555 drukte Christoffel Plantin zijn eerste boek en 462 jaar later stond ik vorige maand december even te wachten op een aantal kleurkopieën die een machine in hoog tempo uitspuugde. Cryptisch? Jazekers. Maar daarom niet minder associatief logisch.

portret van Christoffel Plantin

Want een paar weken geleden schreef ik over de Luther-expositie in het Museum Catharijneconvent. Daar leerde ik dat hij vijf jaar na publicatie van zijn 95 stellingen al de meest gelezen auteur in Duitsland was geworden. Mee natuurlijk dankzij zijn voor het eerst in het Duits vertaalde bijbel. Een bijbel die dan weer dankzij de boekdrukkunst wijd en zijd verspreid kon worden. Stel je eens voor dat dit nog had moeten gebeuren met handgeschreven exemplaren, de enige manier in de eeuwen daarvoor. Zou de Reformatie dan zo snel de Europese geloofswereld op zijn kop hebben kunnen zetten? Vast niet. De boekdrukkunst was voor Luther dus cruciaal, hoe arbeidsintensief dat drukproces toen ook nog verliep. En tegenwoordig? Nu stond ik op m’n gemakkie bij die machine te wachten op een stapeltje kleurkopieën van mijn nieuwjaarswens. Vanzelfsprekend gedrukt via een bestandje op een USB-stick. Over moderne zegeningen gesproken!

Museum Plantin-Moretus in Antwerpen

Dat besefte ik onlangs in Museum Plantin-Moretus in Antwerpen. De stad waar de hierboven al genoemde Fransman Christoffel Plantin (1520-1589) neerstreek, een drukkerij begon en in 1555 zijn eerste uitgave de wereld in stuurde. In dat prachtige drukkersmuseum ga je figuurlijk en letterlijk ver terug in de tijd. Omdat je er rondloopt in de oorspronkelijke woonruimten en drukkerswerkplaatsen van vele generaties  Plantin en Moretus, de aangetrouwde tak.

Steeds rijker wordend kochten ze uiteindelijk een carré van aaneengesloten eeuwenoude woningen bij elkaar rond een grote binnentuin. Nu is dat een grandioos monument uit de Gouden Eeuw van Antwerpen. Een toen van de handelslui vergeven kosmopolitisch  Antwerpen dat in die 16de eeuw bruiste aan alle kanten en een van de belangrijkste Europese havensteden was.

de binnentuin van het complex

Een vrijzinnig Antwerpen ook waar de humanistisch ingestelde Plantin zich goed thuis voelde en al snel zijn drukkerij opstootte in de vaart der volkeren en zelfs uitbouwde tot de grootste ter wereld. Met 22 persen en meer dan 80 werknemers. Met boeken op zowel religieus, humanistisch, taalkundig, kartografisch als wetenschappelijk gebied. Gedrukt in vele talen. Van o.a. Latijn, Grieks en Nederlands  tot zelfs Oud-Syrisch en Armeens. Echt ongelooflijk. Hoeveel verschillende soorten loden lettertekens moeten ze daar wel niet hebben gehad?

opslagruimte met de letterbakken

Daarnaast zette Plantin zelf nog een filiaal op in Leiden en werd hij zelfs officiële drukker van onze Staten Generaal werd. Achteraf gezien heel belangrijk omdat Leiden zich daardoor, na de oprichting in 1575 van de universiteit door Willem van Oranje,  tijdens de Tachtigjarige Oorlog tot een belangrijke en vrije drukkersstad  kon ontwikkelen.

Dat in tegenstelling tot Antwerpen. In 1585 was de stad weer in Spaanse handen gevallen. Veel protestantse kooplui verlieten de stad richting Noordelijke Nederlanden. Achteraf gezien betekende dat stuivertje wisselen van Gouden Eeuw. Amsterdam nam het havenstokje van Antwerpen over. Ook omdat die vervelende protestantse Zeeuwen en Hollanders nu tol eisten voor de toegang tot de Westerschelde. Een heffing die officieel pas in1863 werd afgeschaft. Maar om nou te zeggen dat ’t tegenwoordig helemaal pais en vree is tussen Vlaanderen en Nederland rond die Westerschelde? Niet echt toch? Nog steeds animositeit genoeg.

gravure over de bezigheden in een drukkerij destijds

schilderij van een proeflezer die de teksten controleert

Hoewel Antwerpen dus economisch wegzakte, wist die drukkerij van de Plantijnen en Moretussen zich goed te handhaven. De Officina Plantaniana had namelijk het recht kregen van de Spaanse regering alle religieuze geschriften voor hun rijk te drukken. Best een leuk contract als je beseft dat ook al die veroverde gebieden in Midden en Zuid-Amerika er onder vielen. Zodoende stond in Antwerpen de grootste drukkerij van de Contrareformatie. Maar aan alle moois komt ooit een eind. Meer dan drie eeuwen na de oprichting verkocht nazaat Edward Moretus drukkerij en gebouwen aan de stad Antwerpen. Nu dat stijlvolle en heel interessante Museum Plantin-Moretus.

de oudste nog bestaande drukpersen ter wereld

de privé-bibliotheek van de familie

Zo leerde ik er dat Christoffel Plantin ook de Garamond had ontworpen. Een lettertype dat nog steeds in zwang is. Toen ik dat las, had ik direct mijn Niçoise galerist/uitgever Jean-Paul Aureglia in zijn werkplaats voor ogen. De man met wie ik samenwerkte aan nieuwe uitgaven van onder andere de Divina Commedia en de werken van Homerus.

Griekstalige uitgave van Homerus, gedrukt in de Officina Plantiniana

De man die de teksten van zijn uitgaven nog ouderwets handmatig zet met loden lettertjes. Letters in van die letterbakken die ooit heel populair waren als wandversiering. En weet je welk lettertype hij daarin heeft zitten? De Garamond! Thuis in Middelburg staat dus een hele reeks livres d’art met daarin illustraties van mij en Franse teksten uit Nice in de Garamond, de letter die Plantin in Antwerpen ontwierp. Prachtig toch?

deel van galerie/werkplaats van Jean-Paul in Nice met ook nog een schilderij van mij

Tot volgende week.

TOOS

Nieuwjaar en bubbels

Toos van Holstein, zeefdruk

De wereld is tegenwoordig niet echt duidelijk te duiden, de contouren zijn vaak maar vaag. Maar altijd is er wel een doorgang, te gelijkertijd toegang en uitgang voor naar binnen of naar buiten. Naar binnen voor de veiligheid, knusheid, gezelligheid, voor het in vertrouwen samenzijn met familie en vrienden, voor je eigen bubbel. En naar buiten om die niet zo duidelijke, wijde wereld te betreden, om nieuwsgierigheid te bevredigen, om nieuwe kennis op te doen, om het avontuur tegemoet te treden, om die wereld beter te leren begrijpen en juist die eigen bubbel te verlaten.

Wij wensen een ieder toe dat ze die doorgang niet alleen als toegang gebruiken maar ook vaak als uitgang. Om die wereld samen tot één enkele grote bubbel te maken. En daarnaast hopen we dat iedereen 2018 in gezond geluk mag beleven.

TOOS